vervolg
Al worden hun aanbevelingen door de regering overgenomen, het OMT is een adviesorgaan. ‘Wat we natuurlijk altijd doen, is daar een politieke bestuurlijke discussie over voeren’, zei premier Rutte tijdens een persconferentie op 7 april. De rest van Nederland krijgt alleen de uitkomst meegedeeld. We horen het wat, niet het waarom. De mededeling ‘dit is wat de deskundigen ons vertellen’ was voor het eerst te horen in de historische tv-toespraak van Rutte en is sindsdien vast onderdeel van de boodschap aan Kamerleden, journalisten en burgers.
In de eerste weken van de crisis kon de aanpak op steun rekenen. Het draagvlak was groot: ‘Alleen samen krijgen we corona onder controle’. Maar al snel kwamen er prangende vragen. Over de gevolgde strategie en de onderbouwing ervan, over het nut van mondmaskers, de beschikbaarheid van tests, het risico voor (en van) kinderen, de situatie in verzorgingstehuizen. ‘Al die wetenschappelijke publicaties kunt u gewoon terugvinden,’ zei OMT-voorzitter Jaap van Dissel tegen NRC Handelsblad. Kritiek over gebrek aan transparantie vond hij onterecht. ‘Het staat allemaal op PubMed. Als je daar zoekt op “face mask” en “influenza”, dan krijg je alles terug waar wij ons op baseren. Dat hoeven wij niet op een presenteerblaadje aan te leveren.’
‘Be careful what you wish for, lest it come true,’ zegt men wel. Omdat de regering geen tekst en uitleg geeft, gaan mensen van divers pluimage op onderzoek uit. Voor niet iedereen is het weggelegd om de stortvloed aan informatie te doorgronden en papers op waarde te schatten. Dat schept een vruchtbare bodem voor verwarring, tegenstrijdigheden en zelfs complottheorieën waarin het RIVM onderzoeksresultaten zou hebben vervalst.
JAAP GOUDSMIT, VIROLOOG
"Het kost zeker tien jaar voor je de ins en outs van een virus hebt doorgrond"
Per saldo zitten we met allerlei onbeantwoorde vraagstukken. ‘Je weet het begin, je weet het eind, maar niet de weg ernaartoe,’ zei hoogleraar virologie Jaap Goudsmit in een gesprek over de speurtocht die elk nieuw virus met zich meebrengt. Volgens Goudsmit – wereldberoemd vanwege zijn onderzoek naar hiv, het virus dat aids veroorzaakt – kost het zeker tien jaar voor je de ins and outs van een virus hebt doorgrond. ‘Ook voor mij is dit coronavirus een enigma. We snappen er nog helemaal niets van.’
Hete hangijzers
In de wetenschap is over actuele kwesties vaak geen consensus. Eerst moet je kennis vergaren, delen en aanscherpen; hypotheses opstellen, toetsen en zo nodig verwerpen. Twijfel, openheid en nieuwsgierigheid zijn essentieel om nieuwe inzichten op te doen en consensus te bereiken. Maar wanneer prille kennis snel in beleid wordt vertaald, leidt dat makkelijk tot verwarrende maatregelen en conflicterende uitspraken. De zekerheid die de wetenschap normaliter uitstraalt, wordt zo een bron van twijfel.
HANGIJZER EEN: MONDMASKERS VOOR BURGERS
Het kabinet hield lang voet bij stuk: mondmaskers waren niet nodig. ‘De deskundigen zeggen ons: dat voegt niets toe,’ zei minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid begin april. ‘Het biedt echt een vorm van schijnveiligheid.’
Voor de vraag waarom ze slechts schijnveiligheid bieden, verwijst een woordvoerder van het RIVM in antwoord aan Nieuwsuur naar een expert opinion van het European Center for Disease Prevention and Control (ECDC). Daarin staat echter geen onderbouwing. Sterker, uit een scan van de literatuur, uitgevoerd door het RIVM zelf, blijkt dat er ‘geen sterk wetenschappelijk bewijs’ is dat mondkapjes dragen ‘ertoe leidt dat mensen zich zodanig veiliger voelen dat zij andere gedragsmaatregelen minder goed zullen toepassen’.
Mogelijk zocht men naar het antwoord op de verkeerde vraag
Begin juni heeft de World Health Organization (WHO) de richtlijnen over mondmaskers aangepast. Overheden worden nu opgeroepen te stimuleren dat mensen mondmaskers dragen wanneer het druk is en onderling afstand houden lastig is.
Waarom deze omslag zo lang op zich liet wachten, is niet duidelijk. Mogelijk zocht men naar het antwoord op de verkeerde vraag. Trish Greenhalgh, hoogleraar Primary Health Care aan de Universiteit van Oxford, merkt op dat het meeste onderzoek kijkt in hoeverre mondmaskers de dragers beschermen. Maar wanneer een virus rondwaart, telt vooral de mate waarin een mondmasker anderen beschermt. Volgens Greenhalgh is er ruim bewijs dat mondmaskers nuttig zijn.
STEUN VOOR MONDMASKERS
Op 9 april kwam Greenhalgh met een rapport waarin ze een lans brak voor het gebruiken van het mondmasker. In de weken erna publiceerde ze er meer artikelen over. Daar kwam nogal wat kritiek op. Eind mei volgde het weerwoord van Greenhalgh, waarin ze de repliek pareert. Ze eindigt met de opmerking dat ‘het tijd is om drogredeneringen achterwege te laten en het volledige scala aan bewijs te omarmen’.
Ook viroloog Goudsmit is voorstander van het mondmasker. ‘Het heeft iets altruïstisch, want het belemmert vooral de besmetting van de ander’, licht hij toe. ‘Dat is een interessante en bijna oosterse gedachte. [..] Het is wat je de ander aandoet, het is niet wat je jezelf aandoet. Mondkapjes doen wel degelijk iets om anderen te beschermen.’
Op 15 juni verscheen een paper van medisch onderzoekers van de Virginia Commonwealth University. Zij vergeleken de omstandigheden in 198 landen met aan corona gerelateerde sterfte, waaronder leeftijd, geslacht, gewicht, temperatuur en het gebruik van mondmaskers. De resultaten ondersteunen de brede inzet van mondmaskers:
[Afbeelding uit onderzoek naar de relatie tussen mondmaskers dragen en sterftecijfer / Researchgate, juni 2020]
Inmiddels wordt het mondmasker in steeds meer westerse landen gezien als een belangrijke voorzorgsmaatregel om verspreiding te dempen, al wordt er in de wetenschap nog discussie over gevoerd. In Aziatische landen was het gebruik van mondmaskers bij epidemieën overigens al langer ingeburgerd.
LEES VERDER
Een andere verklaring is van praktische aard: medische mondkapjes waren bij aanvang van de pandemie schaars. De Amerikaanse overheidsadviseur en immunoloog Anthony Fauci is daar open over. ‘Maskers beschermen niet 100 procent. Maar het is beter dan géén masker dragen, zowel om jezelf te beschermen als om te voorkomen dat je anderen besmet’, zei Fauci tegen TheStreet.com. Waarom Amerikanen dan niet direct opgeroepen werden om maskers te dragen? Fauci: ‘Persoonlijke beschermingsmiddelen, waaronder N95-maskers en chirurgische mondmaskers, waren schaars.’
Het RIVM en de Rijksoverheid vinden nog altijd dat mondmaskers weinig meerwaarde hebben, maar lijken te zijn afgestapt van het idee dat ze enkel schijnveiligheid bieden. In het openbaar vervoer zijn ze nu zelfs verplicht, ‘omdat je hier niet voldoende afstand kunt houden’.
Enfin, het is duidelijk dat er over mondmaskers geen consensus is, hoewel het gebruik ervan wereldwijd toeneemt. Vooral blijkt hieruit dat Van Dissels uitspraak over PubMed weinig soelaas biedt. Een duik in de literatuur zorgt dikwijls voor meer onduidelijkheid, vooral omdat ook onder wetenschappers hevige discussies leven.
HANGIJZER TWEE: AEROSOLEN
Hoe verspreidt het virus zich? Volgens het RIVM is ‘niet aangetoond dat aerogene transmissie een rol speelt in de verspreiding van SARS-CoV-2’. Elders schrijven ze: ‘Er zijn op dit moment geen aanwijzingen voor aerogene transmissie in openbare ruimten.’ Maar zulke aanwijzingen zijn er wel degelijk.
DRUPPEL